Devletlerarası ilişkilerde tarafların çıkarları veya gerçeğe daha yakın bir ifadeyle güçlü tarafın çıkarları ağırlığını hissettirirken, bizatihi devletlerin örgütlenme biçimi de önem kazanmaktadır. 1789 Fransız İhtilali'nden sonra devletin din aleyhine örgütlenmesi de sağlanmışıtr. ... Rönesans ve Reform hareketleri Kilise'nin baskıcı tavrına cevap olarak ortaya çımıştır demek yanlış olmayacaktır. 15. yüzyıldan itibaren ortaya atılan "dünya görüşleri" daima Kilise aleyhine gelişmiştir. Papalığın tek bir otorite olmaktan çıkarılması zımnında millî kiliselerin kurulması da aynı temâyülün din alanındaki izdüşümü olarak görülebilir. 20. yüzyıla gelindiğinde Batı Avrupa devletleri, dinden bağımsız örgütlenmelerini tamamlamışlardı. Sosyalist örgütlenmeyi tercih edenlerse dini sosyl ve siyasal yaşamdan bütünüyle tardettiler. Türkiye Cumhuriyeti, yeni örgütlenmesinde Batı Avrupa'yı örnek aldı. Ancak onlardan farklı olarak örgütlenmesini bir yandan dine karşı olarak gerçekleştirirken, bir yandan da dini denetim altında tutacak idari yapı tamamlandı. 1924 Anayasası'ndan "Devletin dini İslam'dır" hükmü çıkartılırken, aynı Anayasa'ya 1937 yılında laiklikle ilgili hüküm konulmuştur. Diyanet İşleri Başkanlığı ise zaten Başbakanlığa bağlı olarak çalışan bir kuruluş halinde duruyordu. ... 18. yüzyılda Kİlise baskısına karşı (ona cevap olarak) devletin örgütlenmesi biçiminde ortaya çıkan liberalizm o gün için "ilericilik" sayılıyordu. Ama bu örgütlenme biçimi burjuvazinin egemenliğine dönüşünce, sosyalizm tarafından "gericilik" denildi. Şimdi liberalizm, sosyalist ülkelerde intikamını alıyor. Bu ülkelerde sosyalistlik "gericilik" sayılırken liberalizm taraftarları kendilerini ileri sayıyor.

İmdi, yukarıdaki sorumuzu tekrarlayalım.ç ABD, kendi cazibesinde kapitalist yörüngeye oturmuş ülkelerle birlikte bir kutup teşkil ediyorsa, bunun karşı kutbunda kimler yer alıyor? Hiç kuşkusuz buna bir tek kelimeyle cevap vermek mümkündür: İslam alemi. Ama pratikte İslam aleminin neresi olduğu veya bu alemi kimin (ya da kimlerin) temsil ettiği sorusu ortaya atılırsa, çoğumuzun buna cevap bulmakta güçlük çekeceğini düşünüyorum. Bugün, İslam alime denilen yerlerde temsilci(ler)ini bulamamış, siyasal bütünlükten uzak "Müslüman kalabalıklar" yaşamaktadır.

Demek istediğimiz şu: Sosyalist blokun 1990 yılında çökmüş olması, birdenbire ve olaya tekaddüm eden son birkaç yıl içinde vuku bulmuş bir olay olarak izah edilemez. Detant denilen Doğu ile Batı arasındaki yumuşama politikasının kökeni 1960'lardan beri süregelmiştir. ABD ile SSCB arasında zaman zaman göürnüşte iplerin kopma noktasına geldiği anlarda bile her iki taraf liderlerinin her şeye rağmen "detant'ın zedenelnmeyeceğini" vurgulamaları daima ilgi çekmiştir. Çünkü detant politik yumuşamanın değil, iktisadi ve ticari yumuşamanın ve daha doğrudan bir deyimle menfaatin adı idi. ABD ve Batı Avrupa meşeli uluslararası şirketlerin Sovyetler Birliği'ne ve mteki sosyalist ülkelere yaptıkları iktisadi yatırımların adı, nazik bir diplomatik adlandırmayla anılmakta ve ona "detant" denilmekteydi.

Fakat buna rağmen, İslam'ın demokratik bir düzen öngördüğünü söyleyemiyoruz. Yani İslam'la demokrasinin temas halinde olduğu ileri sürülememektedir. Neden? Soruyu şöyle de ortaya koyabiliriz: İslam, demokrasi ile aynı şey ise, demokrasi de İslam'la aynı şey olması mantık icabıdır. Şimdi bu durumda ben demokrasiye İslam adını versem, kabul edilebilir bir yaklaşım içine girmiş olur muyum?

Demokratik Batı ülkelerinde Müslümanlara Türkiye'de olduğundan daha çok ve teminat altında bulunan haklar "bahşediliyorsa", bu, o ülkelerdeki siyasi iktidarın bu husustaki iradeyi ve tasarruf gücünü kendi elinde tuttuğunun emniyeti içinde oluşuyla izah edilebilir.

Zavallı şair... Bülbül hamûş, havz tehî, gülsitan harab diye inliyordu. Ne bülbül kaldı, ne havz. Toplum zıvanadan çıkmış. Cinayet cinayeti kovalıyor. Akıl susmuş ve mefhumlar cehennem! Bir raks içinde tepinip duruyor. Sloganlar yönetiyor insanları. İdeolojiler yol gösteren birer harita değil, idrâke giydirilen deli gömlekleri. Aydın dilini yutmuş; namlular konuşuyor. Bir kıyametin arifesinde miyiz acaba? Dünyayı Şeytan mı yönetiyor? Düzeni büyücüler mi bozdu? Bu kördüğümü çözecek İskender nerede? Tarihlerin tanımadığı bir tahrip cinneti karşısındayız. Sosyal bir kuduz veya kanser. Bu sinsi, bu kancık, bu sürekli boğazlaşmaya anarşi demek hata. Anarşi saman alevi gibi yanıp söner. Her ülkede, her çağda, her düzende belirebilir: fitne, fesat, kargaşa. Anarşizm desek düpedüz münasebetsizlik. Anarşizm, bir dünya görüşüdür. Tutarlı bir felsefesi, gözüpek havarileri, ölümle alay eden kahramanları vardır. Anarşizm, hürriyet aşkıdır; insanın asaletine ve yüceliğine inanıştır; tek kusuru hiçbir zaman gerçekleşmemiş ve gerçekleşemeyecek olması. Anarşizm Avrupa’nın rezil ve yalancı medeniyetini yokedip bahtiyar bir çağın yaratıcısı olmak hülyâsıdır.

Kavgalardan, çatışmalardan beteri, bir taraf komünist, öte taraf din düşmanı; bir taraf satılmış, öte taraf insan beyni ve kalbi ile beslenen canavar! Böylece, iki taraf için de tek kurtuluş yolu karşı tarafın ezilmesi., yok edilmesi! Ya biz, ya onlar! "Kuklacı ipleri kaçırdı mı, ne?" diye düşünmeye başlamıştı Rahmi. Demek Başkent'i bütünleştiren sadece Gazi değilmiş; hesabı çıkarlar ve aklının ermediği başka ilişkiler de düzenlermiş; çünkü, Türkiye bir de baktı, Yunus Nadi, gazetesinde, Gazi'ye resmen meydan okuyor! Bunun da anlamı pek açıktı ve; "Ya Serbestçilerin ezilmesinde bizimle birlikte olursun, ya da bize karşı," demekten başka bir şey değildi. Yani, seçim, meçim; iktidarın el değiştirmesi lâftı; bir taraf -mutlaka- ezilecekti, ezilmeliydi. Ve, bu da, belki, millî irâdenin bir garip tecellisi., millî irâdeye bir acayip uyuş idi.

Genelde, normalleştirmeye, yani sıradanlaştırmaya karşı çıkan özerk özneler olduğunu düşünmek insana bir nebze olsun teselli veriyor. Henüz, hepimiz sürüleştirilmedik, çok şükür. ‘Sürüden ayrılanı kurtların kaptığına inandırılmış, böylece toplumu değil ama ‘sürü’yü idealleştirmiş olan bir toplulukta, ‘normalleştirme’ye karşı çıkan aykırı (özerk) bireylerin oluşması çok zordur. Ama bakın, gene de çıkıyor işte!.. Örnek mi? Kemal Tahir… Kemal Tahir, kendilerini Batılı gibi göstermeye çabalayan bir sürü şark kurnazının, ‘şark kurnazı’ diye karalamaya çalıştığı gerçek bir Batılı kaldı. Ve bence kurusıkı cücelerin hâkim olduğu bu ülkede, bedenin boyutlarıyla değil, ama ruhunun boyutlarıyla biraz fazla Batılı kaldı. Kemal Tahir ifratla tefrit arasında, sadece bu iki had’de yaşamaya yazgılıymış gibi görünen Türk entellijansiyasına , ifrattayken tefriti, tefritteyken ifratı değil; ama bu iki had dahil, hangi konumda olursa olsun her ikisini de sorgulamayı belletmeye çalıştı. Aklın yolunun bir olduğuna inanmış bir entellijansiyaya aklın yolunun bir değil, birçok olduğunu anlatmaya çabaladı. Ve bence aklın yolunun bir olduğunda direten bu entellijansiya için biraz fazla safdil kaldı. Kemal Tahir, tarihsizleştirmeye karşı Tarih’i savunduğu için resmî tarihçileri, tarihleştirmeye karşı ‘karşı Tarih’i savunduğu için de gayri resmi tarihçileri ürktü. Resmi tarihçileri ürküttüğü için biraz fazla Osmanlı, gayri resmi tarihçileri ürküttüğü için de biraz fazla anti-marksist olmakla suçlandı. Kemal Tahir, özerk zihinli bir bireydi…

Ve gazeteler -Meşrutiyet döneminden kalma çirkin gelenek hortlamış- habere ihanetleri ve fıkra, makale üslûbları ile, çamur atmaktan, sövmekten, böylece de kendilerini seçen okuyucuları birer savaşçı yapmaktan başka bir şeyi umursamaz görünüyorlardı. İki yanda da, kaleminden kan damlayan yazarlar vardı. Ve Rahmi, hiç de az olmayan rastlantılarla, onları okuyan veya dinleyenlerin şehveti andıran bir haz duyduklarını görmüştü: İlk günlerde amcasını düşünür ve, " insan dediğine bir de düşman lâzım" derdi. Sonra sonra; "İnsan'a asıl lâzım olan düşman" demeye başladı. Artık eski Roma arenalarını ve ölüm kalım savaşçılarının., ya öldürmeye, ya da öldürülmeye mahkûm savaşçıların seyircilerini., bu seyirden aldıkları zevki hatırlar olmuştu. Arada bir fark vardı: Türkiye'deki seyirciler çoktu, bütün milletti ve çoğunda da arenaya atlamak, savaşmak ve alkış toplamak hevesi vardı. Ve gazeteler, özellikle de gazete yazarları onları nasıl bıçak kullanacaklarını, bıçağı nereye ve nasıl vuracaklarını öğretiyordu: Fırkalardan, makalelerden kapılan cümleler bunlardı.

Aşk meyli ile din meyli birbirinin yakın akrabasıdır. Aşkta umduğunu bulamayan, yahut bahtsızlığa uğrayan yahut da hırsını yenemeyen insan, bilhassa kadın teselliyi, tavizi, tatmini ekseriya dinde arar; şiir ve esrar tarafı kuvvetli olan mistisizmi tercih eder. Hepsinin esası şehvettir. İptidai kavimlerde dinin bir zulüm şeklini alması, ayinlerde kan dökülmesi de bu sebeptendir; iki meylin birbirine karışmasındandır.