Osmanlı saltanatının 16.cı yüzyıl ortalarını izleyen son 370 yıllık döneminde, şahsi istibdat (otokrasi) örneklerine çok ender rastlanır. Kısa sürede hüsran ve idamla sonuçlanan bir-iki istisna (Genç Osman, belki III. Ahmet ve III. Selim) dışında, kurumsal dengeleri başarıyla altederek mutlak kişisel iktidarlarını kurabilen hükümdarların sayısı üçü geçmez: IV. Murat, II. Mahmud ve II. Abdülhamid. Bunlardan gerçek anlamda bir zulüm ve terör düzeni getiren ise sadece birincisidir. Konuyu doğru bir perspektife oturtabilmek açısından ayrıca hatırlatmakta yarar vardır ki, örneğin Abdülhamid'in 32 yıllık istibdadı sırasında siyasi nedenle idam veya katledilen iki kişi (Mithat ve Mahmut Celaleddin Paşalar) varken, Cumhuriyetin sadece ilk on yılı için bu rakam en az birkaç yüz düzeyindedir.

Bir insan sansar olabilirdi. Fakat dünya tavuk kümesi olmağa razı olamazdı. Mussolini küçük bir hesap meselesinde aldandı.

Her aklı olan insan iyiye taliptir. Cemiyet mumyalanamaz. İyi taraflarını muhafazaya, kötü taraflarını devirmeye meyilldir. Tolstoy "Muhafazakâr devrimciyim" derdi kendisine. Dostoyevski de. Muhafaza edilecekler din, ahlâk, kültürdür. Gerisine lanet olsun.

İngiltere örneğine dönelim. İngiltere kraliçesini bugün çağdışı bir kalıntı, bir nostalji anıtı, kapanmış bir ayrıcalıklar devrinin boş bir simgesi saymak kolaydır. Oysa kraliçenin asıl gücünü ve fonksiyonunu anlamak için, felaket gününü – örneğin bir ordu komutanının hükümet emirlerine uymayı reddettiği, ya da başbakanın parlamentoyu feshedip muhalifleri asmaya başladığı veya İngiliz toplumu tarafından kutsal sayılan değerleri yasaklamaya kalkıştığı günü – düşünmek gerekir. Böyle bir hamlenin, toplumun birtakım güçlü veya yaygın kesimlerinde o gün için destek bulması da imkân dışı değildir. Rejimin sigortası, işte bu durumda devreye girer. Çünkü kraliçe yasal yetkilerini kullandığında kendisine itaat edileceği, tartışılmaz bir veridir. Bunun için onun iyi ya da "çağdaş" ya da sevilen bir kişi olması gerekmez: meşru kraliçe olması yeterlidir. İktidarının kaynağı, o sıra ülkeye hakim olan siyasi eğilim değildir: atalarından gelen ve torunlarına kalacak bir otoritenin meşru varisi olmaktır. Böyle olduğu için de, İngiltere'de pek ender olarak siyasi liderler diktatörlük ilan etmeye ya da komutanlar ayaklanma çıkarmaya teşebbüs ederler. Türkiye'nin de benimsemiş olduğu siyaset-üstü Cumhurbaşkanlığı makamı, bu ihtiyacı karşılamak için düşünülmüştür; ancak yetersizdir. Böyle bir makama seçimle veya siyasi dengeler üzerinde gelen kişi, ödenmesi gereken siyasi borçları olan bir kişidir. Makamını kaydı hayat şartıyla üstlenmediği için, kişisel gelecek kaygısı taşır. Geleneğin ve kutsallığın desteğine sahip olmadığı için, gücünü başka yerlere dayandırmak zorundadır. Gücünü siyasete dayandırıyorsa, makamının tartışma konusu olması kaçınılmazdır (Turgut Özal sendromu); gerçekten siyaset üstüyse, kurtların dişlerini gösterdikleri günde, otoritesini ve makamının saygınlığını koruyabilmesi güçtür (Fahri Korutürk sendromu).

Eski zamanların insanları, tabiatın yenileşmesindeki mucizeyi ölüm tanrısının yeraltı saraylarına kaçırdığı Persephone'un yeniden aydınlığa dönüşüyle sembolleştirirlerdi. Yaşadığımız bu yıllarda insanlık başka bir Persephone'un geriye gelmesini bekliyor. Bu, bize muhtaç olduğumuz sükûnu getirecek olan ruh âhengidir. O yeniden gelip içimizde saltanatını kurduğu zaman bu ağır yıllar sadece korkunç bir rüya olacak ve insanlık iyiliğin, tecrübe edilmiş büyük değerlerin güneşine yeniden kavuşacaktır. Eldeki imkânlarla insanlığın mesut olmaması ne hazindir...

Faşizm harp sonu rejimidir. Harpten mağlup çıkmış, millî gururları incinmiş askerlerin kurdukları rejimdir.

-Kediyi çok sevdiğiniz anlaşılıyor. Ama ne biçim sevgi bu. İki de bir "lan" diyorsunuz. Kenan pos bıyıklarının altından beyaz dişlerini göstererek güler: -Biz sevdiklerimize ara-sıra böyle deriz. Gül: -Ya sevmediklerinize. -Bizim sevmediğimiz kimse yoktur. Belki gönlümüze biraz serin gelenler vardır. -Onlara ne dersiniz? -"Bayım" deriz. Meselâ "Olmaz bayım gidemeyiz" gibi. -Tuhaf. Kemal tek kelimelik cümleyi iki kelime ilavesiyle tamamlar. -Tuhaf, hatta anlaşılmaz.

Dedemiz, hayata minnet etmedi. Ne bulduysa onunla yetindi, ona şükretti. Ninemin kuyuya sarkıttığı çömlekten Çayırbağı suyunu içince: "Herkesin bağları var, bahçeleri var, bizim de suyu buz gibi yapan çömleğimiz var" deyip şükreden, hayatın saadetlerini bir çömlek suda toplayan insanı, hangi güç yenebilir, hangi engel onu gayesinden alıkoyabilir? Allah cümlesine rahmet eylesin.

Ben bunun sebeplerini çok düşündüm; ve neslimizin büyük bir ıztırabını zannederim ki buldum: Kim olursak olalım, nasıl yetişirsek yetişelim, hayat tecrübemizin mahiyeti ve genişliği ne olursa olsun, bizim ağzımızdan hâlâ okuduğumuz frenk kitapları konuşmaktadır. Tıpkı bizden evvelkiler gibi... Oluş, 27 Ağustos 1939

İslam kişi hukukunun unsurlarından olan çok eşlilik, Osmanlı toplumunda belirleyici bir rol oynamamıştır. Çok eşliliğin üst düzey Osmanlı devlet görevlileri arasında yaygın olduğu bilinmekteyse de, toplumunun orta ve alt sınıflarında pek rağbet görmediği anlaşılmaktadır. Romanlardan ve seyyah gözlemlerinden elde edilen izlenim, (Kürt ve Arap bölgeleri dışında) öteden beri tek eşliliğin norm kabul edildiğidir. Duben & Behar'ın araştırmalarına göre 1885 itibariyle İstanbul'da evli erkeklerin sadece % 2.51'i çok eşlidir; bunlar arasında da ikiden fazla eş sahibi olanların oranı son derece düşüktür.3 Bursa, İzmir, Selanik gibi kentlerde de çok eşlilik oranlarının bundan çok farklı olmadığı anlaşılıyor. Günümüz Türk toplumunda çokeşlilik pratiğinin aşağı yukarı aynı düzeylerde seyrettiği bilinmektedir. Dolayısıyla medeni kanun değişikliğinin – çokeşli hanelerde eşleri her türlü hukuki güvenceden mahrum bırakmak dışında – bu alanda önemli bir değişiklik sağlamamış olduğunu kabul etmek zorundayız.