Istırap ve acı geniş vicdanlarla derin yürekler için her zaman zorunludur. Bana öyle geliyor ki, gerçekten büyük insanlar şu dünyada büyük acılar çekmek zorundadır.

Fotoğraf makinasının bulunuşu bu makinanın bulunuşundan çok önce yapılan resimlere bakışı da değiştirdi. Başlangıçta resimler süslemek üzere yapıldıkları yapının bütünleyici birer parçasıydı. Erken rönesans katedral ya da kiliselerinde insan, duvarlardaki imgelerin yapının iç yaşamının birer kaydı olduğu, imgelerin birleşerek yapının belleğini oluşturduğu duygusuna kapılır -imgeler yapının kendine özgü niteliğini böylesine tamamlar.

Her resmin biricikliği bir zamanlar bulunduğu yerin biricik olmasından kaynaklanıyordu. Resim bir yerden başka bir yere taşınabilirdi. Ama hiçbir zaman aynı anda iki yerde birden görülemezdi. Fotoğraf makinası, resmin fotoğrafını çekerek resmin imgesinin taşıdığı biricikliği ortadan kaldırmış oldu. Bunun sonucunda resmin anlamı değişti. Daha kesin söylersek resmin anlamı çoğaldı, birçok anlama büründü.

Herhangi bir resim televizyon camında göründüğünde olanlar buna canlı bir örnektir. Resim her seyircinin evine girer. Seyircinin evindeki duvar kağıtları, mobilya ve hatıra eşyalarıyla çevrelenir. O ailenin havasına girer. Konuşmalarına konu olur. Kendi anlamını onların anlamına katar. Bu resim aynı anda başka milyonlarca eve de girer, bunların her birinde değişik bir bağlam içinde görülür. Fotoğraf makinası aracılığıyla artık resim, seyirciye gitmektedir, seyirci resme değil. Böylelikle resmin anlamı çoğalmaktadır.

Eskiden, orta ve yüksek tahsil gençliği arasında "yahu..." demek, yerine göre ayıptı; bugün aynı tahsil gençliği arasında "ulan..." demek, yerine göre bir samimiyettir. Fakat ben ne stadyom, ne de mekteb gençliğini ayıplayacağım. Mekteb veya halk çocuğu. Üstüne muhitinin kondurduğu her tesirin şeklini alan gevrek, mukavemetsiz, kıkırdak halinde bir şahsiyet, yahud şahsiyetsizlik çağı içindedir. Ona bu tesirler nereden geliyor? İtiraf edelim ki bizden.

Bizden geliyor. Çok ters anladığımız demokrasi ve halkçılık, fikirlerimizden, edebiyatımızdan geliyor. Yuhayı ulanı mısraları içinde alan şairleri alkışlayan biziz; bunları mekteb kitaplarına sokan biziz.

Bin defa yazıp söyledik ki halk dili başka, argo başkadır. Gene de bazı muharrirlerimizi "laf anlayan beri gelsin be yahu..!" tarzında cümleler yapmaktan vazgeçiremedik. Türk nesrinin bizim nesilden evvelki büyük ustalarından olduğu için Fatay da bu todi cümlesi karşısında kimbilir ne ürpermeler geçirmiştir.

İyilerini ve hakikilerini kaydetmiyorum, fakat halk dili, halk şiiri, halk türküsü diye gazetelerden edebiyata ve mekteb kitablarına soktuğumuz laübali ve sırnaşık edanın aksi sadalarını bir maçta veya bir mekteb paydosunda duyursak şaşırmayalım. Ektiğimizi biçiyoruz. Bu bir terbiye hasadıdır.

İvan Matveyeviç:

"Bu hisse senedi de nedir?" diye sordu. "Ben tam olarak anlayabilmiş değilim."

"Bir Alman icadı!" diye yanıt verdi Tarantyev kızarak. "Örneğin, üç kağıtçının biri yanmaz ev diye bir fikir ortaya atıyor ve bu tür evlerden oluşan bir şehir kurmaya kalkışıyor. Tabii, büyük para gerek. Sonra satıp para toplamak üzere, her hissesi, diyelim, beş yüz ruble şeklinde piyasaya kağıt sürüyor. Bir yığın budala bu kağıtları kendi aralarında alıp satıyorlar. Firmanın işlerinin iyi gittiği söylentisi yayıldığında kağıtların fiyatı artıyor, kötü gittiği duyulduğunda ise her şey batıyor. Elinde bir sürü değersiz kağıt parçaları kalıyor, paran uçup gidiyor. "Şehir nerde?" diye soruyorsun, yandı ya da yarım kaldı diye yanıt veriyorlar. Senedin mucidi çoktan paraları toplayıp kaçmıştır. İşte hisse senedi dedikleri şey!"

Elma olgunlaşınca düşer. Ama neden düşer? Bir güç onu toprağa doğru çektiği için mi? Güneşte kavrulmaya başladığı için mi? Ağırlaştığı için mi? Rüzgâr estiği için mi, yoksa aşağıda bir çocuk o elmayı yemek istediği için mi?

Hiçbir şey, hiçbir şeyin nedeni değildir. Bütün bunlar sadece yaşantıyla ilgili her olayın her organik ya da doğal oluşumun meydana gelmesine yol açan tüm koşulların bir araya gelmesidir. Elmanın hücreleri parçalandığı için ya da buna benzer bir durum yüzünden düştüğünü söyleyen bir botanik bilgini de, aşağıda durup elmanın yalnız kendisi onu yemek istediği yere düşsün diye dua ettiği için düştüğnü söyleyen çocuk kadar haklı ya da onun kadar haksızdır. Napoleon'un Moskova üzerine, bunu istediği için yürüdüğünü ve Aleksandr onun mahvolmasını istediği için mahvolduğunu ileri süren hem haklı, hem haksız olacaktır. Tıpkı altı oyulan milyonlarca pudluk bir tepenin, son çalışan işçi, ona son bir kez kazmayla vurduğu için çöktüğünü söyleyenin hem haklı hem de haksız olacağı gibi. Tarihi olaylarda "büyük adam" denilen insanlar olup bitenlere etiket yapıştırırlar, olaya ad takarlar. Oysa verilen bu adın olayla etiketin kendisi kadar az ilgisi vardır.

Onlara herhangi bir nedenle bağlı olarak meydana geliyormuş gibi görünen olaylar, tarihi anlamda inansın iradesine bağlı değildir; tarihin genel akışına bağlıdır ve meydana gelişleri daha yüzyıllarca önceden hazırlanmıştır.

"Eğer benim neden Bayan Satomi'nin gözlerini seçtiğimi sorarsan... Eh, onu da anlatacağım, dinle bak. Batılı resimlerdeki kadın yüzlerine baktığında, güzel kadını her kim resmetmiş olursa olsun, mutlaka gözleri büyüktür. Hepsi yadırgayacağın kadar büyük gözlüdür. Lakin Japonya’da Kannon hazretleri başta olmak üzere Otafuku’da, Noh Tiyatrosu’nun maskelerinde, bilhassa da Ukiyo resimlerinde görülen güzel kadınlar hep ince gözlüdür. O gözlerin alayı fil gözüne benzer. Neden Doğu’nun ve Batı’nın güzellik anlayışı bu kadar farklı acaba, bir düşünsene tuhaf şey değil mi? Ama aslında cevabı çok basit. Batı âleminde her yerde iri gözlü insanlar olduğu için, estetik seçilimler büyük gözlü insanlar arasından gerçekleşmiş. Japonya’nın tüm gözleri balina neslinden gelmiş gibi… Pierre Loti diye bir adam var, Japonların gözleriyle, nasıl oluyor da açabiliyorlar acaba diye alay etmişti. Ulusal özelliklerimiz böyleyken, nadir görülen büyük gözlere karşı estetik duygu geliştirmek kabil olmuyor.Bu noktada, seçilecek nice türleri olan ince gözler arasından birini, ideal göz yapıvermişler; onu ressam Utamaro’nun tarzında ,ressam Sukenobu’nun tarzında resmedip yüceltmişler. Fakat istediğin kadar Japonya’ya uydurmaya çalış, Batı tarzı resimde öyle ince gözler porteyi kör birini çizmişsin gibi gösterir, çirkin görünür. Öte yandan Raafael’in Madonna’sınınki gibi gözler de bu ülkede yoktur, varsa da herkes o gözlerin sahibesinin Japon olmadığını sanıyordur.”

"Siz ne sanıyorsunuz? Onlara palavra savurdukları için mi kızıyorum sanıyorsunuz? Saçma! Ben yalan dinlemesini severim! Yalan, insanların bütün öteki yaratıklara karşı üstünlüğünü sağlar. Yalanla gerçeğe ulaşılır. Ben yalan söylediğim için insanım. Hiç olmazsa önceden on dört sefer, hatta belki de yüz on dört sefer yalan söylemeden hiçbir gerçeğe ulaşılmamıştır. Ve bu kendine göre bir şereftir. Oysa biz kendi aklımızla yalan söylemesini bile beceremiyoruz. Bana kendi uydurduğun bir yalan söyle, seni alnından öpeyim! Kendi uydurman olan bir yalan söylemek başka bir ağzıdan işitilip tekrarlanmış bir gerçeği söylemekten hemen hemen, daha iyidir. Birinci ihtimalde sen bir insansın, ikincisinde ise papağandan hiç bir farkın yoktur. Sanki biz neyiz şimdi? Biz şimdi, ayrıcasız hepimiz, bilgide, ilerlemede, düşüncede, buluşta, ülküde, istekte, liberalizmde, akılda, tecrübede, her şeyde, her şeyde, her şeyde henüz daha jimnazyum hazırlık sınıfındayız! Başkalarının aklı ile yetinmek hoşlarına gidiyor! Fena alışmışlar!"

İnsan, ekonominin detaylarını Maliye Bakanı kadar iyi bilen ve onunki kadar sermayeyi hareket ettirebilen, yalnız Fransa'daki değil , İngiltere, İspanya, Belçika, Avusturya, Napoli, Papalık Devletleri ve ödemek zorunda olduğu borcun faizi Fransa'nınkine denk olan ve bütün Avrupa şehirleriyle ilişkileri olan Osmanlı Devleti'ndeki gelişmelerden haberdar olması gereken Rothschild Hanedanı yirmi katiple idare ederken, neden Fransız Maliye Bakanının bin çalışanı olduğunu merak ediyor.

Rothschild'in yirmi çalışanı, Hazinenin çalışanlarından on kat daha fazla çalışıyor; fakat onların aksine Rothschild çalışanlarının gerçekten bir geleceği mevcut; banker olmayı öğreniyorlar, nasıl milyoner olabilecklerini öğrenmek ve emeğinin karşılığını orantılı olarak almak istiyorlar. Öte yandan devlet memurlarının önündeyse perişan bir gelecek var; saygın kişiler olsalar da kariyerleri onlara pek saygı sunmuyor; dahası sadece harcamayı öğreniyorlar, kazanmayı öğrenmiyorlar.

Bir kişi, Kamu İdaresinin herhangi bir şubesinde çalıştığı sürece, şu kelimelerle özetlenebilecek tek bir haykırış, tek bir hayal duyulur: "Ah! Benim zamanım ne vakit dolacak? Ne zaman ayrılacağım? Ne zaman emekli olabileceğim?Otuz yılımı doldurmaya daha ne çok senem var! Sayfiyeye gidip orada yaşayacağım!"

Emekliliğe yalnızca beşi dör ve hatta iki senesi kalanlar herkesin üstünde mutlu bir intiba bırakır herkes de onlara gülümser: "Devirleri kapanacak ve yerlerini gençlere bırakacaklar!"

Özlemi çekilen an geldiğinde Matmazel Mars ve diğer bütün oyuncuların başına gelen şey memurun da başına gelir: bir daha hiçbir prosedürle uğraşmak zorunda kalmayacakları için kendilerini genç ve yaşam dolu hissetmeye başlarlar aniden. Fakat akılsızlık yapıp huzursuzlanmaya başlar ve yakın zaman da emekli olacaklarını hatırlarlarsa eğer, inleyip şe eski ağıtı yakarlar: "Bu ne adaletsizliktir! Nihayet iki yakayı bir araya getirmiş, kızımı yeni büyütmüşken bunca yıllık deneyimim varken, devlet bu bilgi birikimimden istifade edebilecekken, tam da bir şeylerde daha yeni yeni yararlı olmaya başlamışken seni eve gönderirler. Bir kalem darbesiyle ederini yarıya indirirler. Ne yapayım yani, ellisinden sonra yeni bir işe mi başlayayım?"

Gençlerin önünü kapattıkları için kendi devrindeki ihtiyar eski kafalılara ve moruklara yönelttiği ithamları unutan memururmuz böyle söyler. Bakan ve personel müdürüyle tartışmaya başlarlar: Onlar için üzgündür. Darağacının gölgesindeki mahkumun yük arabasına yapışması gibi yapışır koltuğuna sonunda. Nihayet emekliliğe ayrılmıştır, aynı anda hem nefret ettiği hemde hürmet gösterdiği bütün o dosyaları, ortamı ve evrak işlerini terk etmek zorundadır.

"Peki bana ne olacak, bütün gün bu adamla aynı eve mi tıkılıp kalacağım? " diye sorar karısı. "Elindeki bunca zamanla ne yapacak ki? Pek müşkülperesttir, elinden her iş gelir, pek titiz, pek antikadır!" "Aman siz onun nasıl olduğunu bilmezsiniz" der arkadaşlarına.

Nasıl çılgın parti olur, bir düşün... Evde tek başınasınfalan. Bütün okulu davet edebilirsin. Kudurun. Millet sigara içsin, kırıp döksün, dans etsin, mutlu olsun. İnsan gençken böyle partiler yapmalı. hayatının geri kalanında, kişinin dağarcığında onun kim olduğunu tanımlayan partiler olmalı. Bir gün gelecek, geri dönüp baktığında, o kapsamlı ödevden aldığın nottan çok bu çılgın partileri düşünmek seni tatmin edecek.